Czy miedza może być zabytkiem?

Właśnie… Co z tymi miedzami? Czy mogą być zabytkiem? Czy są takie ważne? Jaka ich rola w krajobrazie? Jaka ich rola w środowisku? Czym one właściwie są?

Niemal każdy normalny człowiek (szczególny mój nacisk na normalny bo są tacy co poza półkami w marketach i trzech paskach na odzieży nic nie widzą) widział miedzę. Podczas jazdy samochodem za miastem, na rodzinnych spacerach czy po prostu ze swojego okna. Miedza bywała też tematem dla sztuki, np. filmowej. Wspomnę tu o epickim sporze między Kargulami i Pawlakami, gdzie urosła do symbolu stosunków międzyludzkich na typowej polskiej wsi początków XX wieku. Mało z nas zdaje sobie sprawę że ten wąski skrawek ziemi który gdzieś tam widzieliśmy, obrośnięty chwastami i dzikimi krzewami trwa zwykle nieprzerwanie co najmniej kilkaset lat. A gwarantami tego nieprzerwanego trwania były między innymi całe rzesze Karguli i Pawlaków, toczące spory o każdy palec ziemi.

Jak i kiedy powstały? Miedze są to po prostu granice, pomiędzy poszczególnymi polami i jako takie granice powstały wtedy gdy człowiek dzielił między siebie ziemię. Są bezpośrednio związane z procesem osadniczym na danym terenie, a ich kształt i przebieg determinowane są przez przyjęty na danych obszarach model osadniczy. Początkowo ziemia na terenach Polski dzielona była w zgodzie z naturalnymi elementami krajobrazu. Granice stanowiły cieki wodne, przebieg zalesień i tym podobne. Granicę częstokroć wyznaczały pojedyncze głazy. W zachowanych dokumentach z ujazdów granicznych (objazd granic przez urzędników książęcych) zachowały się nawet zapisy o lisich norach jako punktach granicznych. Sytuacja taka panowała do czasu kiedy w Polsce zaczęto wprowadzać nowe wzorce osadnicze. Jednym z nich było lokowanie wsi i miast na prawie niemieckim, które stanowiło wzór tworzenia nowoczesnych miast i wsi średniowiecza. Model osadnictwa na prawie niemieckim pojawił się w Polsce w połowie XIII wieku. Nowe wsie lub te już istniejące przekształcano tak by zabudowę koncentrować wzdłuż głównej drogi, a ziemię pomiędzy poszczególnych chłopów wydzielano jako pas ciągnący się prostopadle od domu przy ulicy, zazwyczaj w stronę lasów na drugim planie. Bywały też inne układy. Na przykład wsie okolnicowe, jednak dominujący był opisany wcześniej układ niwowy, z domem przy drodze i prostopadle do niej ciągnącym się polem.

Rozejrzyjcie się po swojej okolicy. Czy czegoś to wam nie przypomina? Właśnie… Miedze… Częstokroć utrwalone w krajobrazie jako pas dzikiej zieleni z zadrzewieniem lub krzewami, jako długi zwał kamieni, droga polna lub zmiana wysokości terenu. A że chłop lub inny właściciel zajadle bronił swojej ziemi (patrz Kargul i Pawlak) ich rodowód często jest bardzo historyczny. Jak wspominałem wsie na prawie niemieckim lokowano w Polsce już w XIII wieku. Przykładów takich utrwalonych w krajobrazie układów jest dużo. Właściwie niemal na każdym obszarze rolniczym można odczytać relikty takich przebiegów granic.

Musimy pamiętać iż w okresie formowania takich wsi, poza budowlami kościelnymi nie istniała praktycznie trwała zabudowa, nie istniały wtedy również obecnie powszechnie dostępne mapy jako formy zapisu lub dokumentu. Nie zachowało się zatem praktycznie nic co by dokumentowało dawny układ danej miejscowości. Poza miedzami… Czy możemy zatem traktować je jako zabytek? W przypadku historycznej zabudowy, lub starej księgi nie mamy takich wątpliwości. W naszej świadomości funkcjonuje przekonanie że to są zabytki. Dlaczego zatem nie traktować miedzy jako zabytku? Przecież częstokroć to jedyny ślad i zapis historii danego miejsca. Jedyny zachowany twór ludzkich rąk z wczesnej historii naszego państwa. Z tego punktu widzenia jest to więc zabytek. I to dość cenny. Bo poza nim nie zachowało się nic innego świadczącego o historii danego terenu.

Jaką rolę miedze pełnią w środowisku naturalnym? Czy miedze są ważne dla środowiska? Współczesne rolnictwo staje się coraz bardziej zmechanizowane i nastawione na produkcje masową. Struktury takie jak miedze czy zadrzewienia śródpolne są dla niego coraz bardziej kłopotliwe. Zawadzają maszynom, przeszkadzają w transporcie, ograniczają przestrzeń pól rolnych. Dlatego coraz częściej miedze są likwidowane. Złożona mozaika pól zamienia się w olbrzymie połacie monokulturowych upraw. Ziemia ulega stepowieniu. W miejsce złożonego ekosystemu z olbrzymią ilością gatunków roślin i zwierząt tworzy się sztuczny twór z przewaga jednego gatunku. Połać rzepaku, zboża, czy innej opłacalnej w danym momencie uprawy. W takim środowisku nie ma miejsca na ptaki, owady i bezkręgowce. Znikają. Ich los pieczętują nowoczesne środki ochrony roślin, które nie rozróżniają pszczół lub trzmieli od stonki i innych szkodników. W krajobrazie rolniczym pasy zadrzewień śródpolnych i miedze są jedynymi domami dla niezliczonej ilości zwierząt i owadów. Bioróżnorodność maleje w zastraszającym tempie. Zjawisko to zostało bardzo dobrze udokumentowane w przypadku Wielkiej Brytanii. Szczegółowo to opisuje jeden z najwybitniejszych badaczy trzmieli i pszczół Dave Goulson w swoich książkach “Łąka” i “Żądła rządzą”. Przywołuje on sytuacje z okresu II Wojny Światowej, kiedy to wprowadzono wojenne zasady gospodarki rolnej. Potrzebna była olbrzymia ilość zaopatrzenia dla wojska. Dostawy zamorskie zmalały. Zarządzono więc likwidację wszelkich nieużytków, takich między innymi jak miedze. Niemal natychmiast populacje różnych gatunków trzmieli zaczęły zanikać. Niektóre gatunki zupełnie wymarły na wyspach brytyjskich. A trzmiele to główne zapylacze w środowisku… Nie pszczoły wbrew obiegowym opiniom. Pszczoły zapylają z racji swych rozmiarów i możliwości dostania się do pyłku znacznie mniej gatunków roślin niż trzmiele (napiszę o tym kiedy indziej). Zanik trzmieli pociągnął za sobą zanik wielu gatunków roślin. Wraz z tymi roślinami zaczęły znikać owady dla których stanowiły one rośliny żywicielskie (owady są pod tym względem bardzo wybredne). Ze spadkiem liczby owadów zaczęła spadać liczba zwierząt żywiąca się nimi… Lawina… Anglicy wydają obecnie olbrzymie pieniądze by zapewnić na powrót względną równowagę… Czy nas na to stać? Czy stać nas zatem na to by nie traktować miedz jako zabytków? I jako naturalnego rezerwuaru bioróżnorodności?

Jest jeszcze jeden aspekt. Krajobraz. Niemal codziennie popularne stacje telewizyjne o tematyce turystycznej lub przyrodniczej opiewają cudowne krajobrazy Toskanii, Normandii, Doliny Loary, dolin alpejskich, Wali lub Kornwalii. Zwróćcie uwagę czym one się charakteryzują? Dlaczego co roku miliony turystów odwiedzają te miejsca? Co tam widzimy w krajobrazie? Te nasze miedze w formie żywopłotów, malowniczych szpalerów żywotników lub szachownicy pól na stokach wzgórz. Dlaczego te obszary są tak cenne krajobrazowo i turystycznie? Bo uszanowano tam właśnie ten krajobraz kulturowy i przyrodniczy, który świadczy o tożsamości regionu. Nikt nie jeździ oglądać niekończących się pól kukurydzy w USA… Ludzie wolą te miedze… Bo to jest nasze naturalne środowisko. Jak dla ryb jest woda, tak dla nas ludzi jest nim mozaika pól poprzecinanych miedzami. To nasz świat. Szanujmy go.